امام زین العابدین علیه السلام در ادامه دعای شریف مکارم الاخلاق از خدای متعال درخواست می کند: «و ان اشکر الحسنه و اغضی عن السیئه» پروردگارا! توفیقم ده خوبی ها را شکرگزار باشم و از رفتار ناشایست و بدی ها چشم پوشی کنم.

«حسنه» به هر چیز نیکویی که سزاوار مدح و ثواب باشد می گویند و «اغضی» به معنی عفو و بخششِ خطا و چشم پوشی بر اشتباهات و کنایه از حلیم بودن است. (ریاض السالکین/ ج3/ ص343)

در فرازهای پیشین خواندیم که امام علیه السلام از خدای سبحان توفیق طلب می کرد تا بدی های دیگران را با خوبی جبران کند و ناسپاسی و دوری گزیدن آنها را با احسان و نیکوکاری پاسخ دهد. در این بخش اما از خدا توفیق می خواهد تا بتواند شکرگزارِ خوبی کسانی باشد که به ایشان نیکی می کنند و توانِ بخشش کسانی که به ایشان بدی می کنند را بیابد.

اما شکر چیست؟ امام خمینی می فرماید: «شکر» عبارت است از قدردانی نعمت مُنعم. و آثار این قدردانی در قلب به طوری بروز کند؛ در زبان به طوری؛ و در افعال و اعمال قالبیه به طوری. اما در قلب، آثارش از قبیل خضوع و خشوع و محبت و خشیت و امثال آن است. و در زبان، ثنا و مدح و حمد. و در جوارح، اطاعت و استعمال جوارح در رضای منعم، و امثال این است. و از راغب منقول است که «شکر» تصور نعمت و اظهار آن است ... و شکر مقابل نمودن نعمت است به قول و فعل و نیت. (شرح چهل حدیث/ ص343)

قرآن کریم در لزوم شکرگزاری می فرماید: «و اذ تأذن ربکم لئن شکرتم لازیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید»: یاد کن زمانی را که پروردگارتان اعلام کرد که اگر سپاسگزاری کنید، قطعا بر نعمت های شما می افزایم و اگر ناسپاسی کنید و به کفر روی آورید، بی تردید عذاب من سخت و دردناک است. (سوره ابراهیم آیه 7) و از حقوق شخص نیکوکار این است که از نیکی و احسانش، سپاسگزاری و قدردانی به عمل آید. امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق، درباره چگونگی شکرگزاری از شخص نیکوکار می فرماید: «اما حق ذی المعروف علیک فان تشکره و تذکر معروفه و تنشر به القالۀ الحسنه و تخلص له الدعاء فیما بینک و بین الله سبحانه» اما حق کسی که بر تو احسان کرده این است که شکرگزار او باشی و نیکی او را در یاد داشته باشی و با سخن نیک او را در میان مردم شهره نمایی و به هنگام دعا او را نزد خدا خالصانه یاد کنی. (میزان الحکمه/ ج6/ ص23)

شکر و سپاسگزاری علاوه بر وجوب شرعی و اخلاقی، دارای محاسن اجتماعی و سجایای رفتاری بسیاری است و باعث ازدیاد خوبی ها و تشویق نیکوکاران و ترغیب دیگران به انجام احسان و نیکی می شود. در نتیجه تعاون و همدلی و همکاری در جامعه بسط می یابد.

البته باید توجه داشت که همه نعمت ها از آن خداست و منشا همه نیکی ها و احسان ها، حضرت باری تعالی است. ولی نباید از نظر دور داشت که همان خدای بخشنده، دستور به تشکر و سپاس از فرد فرد مُحسن و نیکوکار می دهد. از امام رضا منقول است که فرمود: «من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر الله عز و جل» کسی که شکرِ احسان مخلوق خدا را ادا نکند، شکر خداوند خالق را بجا نیاورده است. (مشکوۀ الانوار/ ص27) همانگونه که شکرِ احسان و سپاسگزاری باعث تشویق نیکوکاران و ترغیب دیگران به انجام امور خیر می شود، ناسپاسی یا بی تفاوتی در مقابل احسان و خوبی دیگران، باعث دلسردی و یاسِ نیکوکار و بی رغبتی دیگران برای انجام امور خیر و خدمت به مردم می شود. این ویژگی ناپسند که در معارف اسلامی به «سد عن سبیل المعروف» شناخته می شود، نهی و نکوهش فراوان شده و اثرات سوئی برای آن شمرده شده است.

امام الساجدین علیه السلام در فراز دیگر این دعا فرمود: خدایا به من توانایی ده تا از رفتار ناشایست دیگران و خطاهای آنها درگذرم. چشم پوشی و گذشت کردن از خطاها و اشتباهات دیگران از جمله ویژگی هایی است که علاوه بر تزیین روح آدمی به سجیه عفو و اغماض، جامعه را نیز زیباتر و فضیلت مند تر می کند. آدمی اگر توقع دارد که جامعه در لغزش گاه ها، خطای او را نادیده بگیرد، باید خود نیز از خطای دیگران چشم بپوشد. گذشت و بخششِ دیگران، انواع گوناگونی دارد. در قرآن کریم درباره گذشت و چشم پوشی از اشتباهات دیگران، گاه از تعبیر «عفو» و گاه از تعبیر «صفح» استفاده شده است، چنانکه در آیه 85 سوره حجر آمده است: «فاصفح الصفح الجمیل». در این باره مفسران گفته اند: در اینجا خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله امر کرده که از گناهان مردم صرف نظر کند و آنها را به بخششی زیبا ببخشد و این بخشش به گونه ای باشد که مجرمان حتی احساس ملامت و سرزنش هم نکنند. مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره معنای «صفح» و فرق آن با عفو می نویسد: صفح به معنای ترک مؤاخذه است؛ مانند عفو، لیکن از عفو بلیغ تر و رساتر است. از این رو در قرآن کریم هر دو، کنار هم آمده و فرموده: «فاعفوا و اصفحوا حتی یأتی الله بامره» چون گاهی می شود انسان عفو می کند؛ ولی صفح نمی کند... و نیز معنای اضافه ای در صفح وجود دارد که عبارت از روی خوش نشان دادن است، پس معنای «صفحت عنه» این است که افزون بر آنکه عفو کردم و او را بخشیدم، به او روی خوش هم نشان دادم. (المیزان/ ج12/ ص280)

در پایان لازم است که به اثرات اجتماعی «گذشت» نیز توجه کنیم. جامعه ای که نمی تواند از گذشته خویش عبور کند و از اشتباهات گذشته چشم بپوشد، روی به آینده ندارد. فراموش نکنیم که جامعه از من و شما تشکیل می شود و اگر می خواهیم جامعه خوبی داشته باشیم، هر یک باید از خویشتن خویش شروع کنیم و هرگونه کینه و کینه توزی را از جان خویش پاک کنیم و باور کنیم که راه سعادت ما جز با گذشت و دوری از کینه توزی هموار نخواهد شد. (ر.ک: آیین مسلمانی/ حق گذشت، نفی کینه)